Spiralilersuineq ima aallartippoq - immikkoortoq siulleq: Inuiaat amerliartorunnaarnissaannut isumassarsineq

Spirali ullormiit ullormut akuersissutigineqanngilaq. Tamanna sioqqullugu inuiaat amerliartornerisa killilersimaarniarneqarnera pillugu FN-imi oqallinnerit ukiut qulit sinnerlugit pipput. Suliaq sooq taamatut inerneqarsimanera paaserusullugu, spiralilersuisimaneq pillugu qulaajaanermi paasissutissanik qangarnisanik aallerfiusut KNR-imiit qulaarneqarput.

Allattoq Markus Valentin

septembarip 28-at 2025 10:00

Nutserisoq Medea Olsen

Spiralilersuisimaneqarneranut atatillugu ullumikkut sooq taama inissisimasoqarnera paasissagaanni piffissami utertariaqarpugut. KNR-ip allaaserisamini arlalinni paasissutissiiffigissavaatit.

Aajuna allaaserisaq siulleq ukiorlu oqaluttuap aallartiffia tassaavoq 1967.

Nakorsaaneq Erik Rosen Mødrehjælpenimeersoq, nunatsinni spiralinik ukiuni pingasuni misileraasimavoq. Nalunaarusianilu landsrådip siulittaasuannut Erling Høeghimut maanna tunniuppaa.

Nalunaarusiaq tunngavigalugu spiralinik atuinerup siammarterneqarnissaa Danmarkip akuerisinnaavaa.

Ukiuni qulingajanni peqatigiiffiit Mødrehjælpenitut ittut nunatsinni 'ilaqutariinnik pilersaarusiorneq' ukkatarisimavaat. Oqaaseq inuiaat amerliartornissaannut killiliiniarnermut taartaasimasoq.

Kalaallit Nunaanni 50'ikkunni 60'ikkunnilu isumaginninniarnerup tungaatigut ajornartorsiutit annertupput. Atoqatigiinnerup tungaatigut pituttorsimanngitsumik piorsarsimassuseqarnerup, meeqqat uersakkat amerliartornerannut peqqutaasutut nakorsaaneqarfimmiit nalilerneqarpoq.

Kinguaassiuutitigut nappaatit tuniluunnerat angutillu usuup puuinik atuiumannginnerat nakorsaniit allaaserineqaqattaartuarpoq - taamaattumik spirali ukkatarineqalerpoq; aaqqiissutissaq ataavarnerusoq.

Aamma atuaruk Nunatsinnut ministeriusimasoq: Spiralit politikerinit eqqaaneqanngisaannarsimapput

Aammattaaq ukiorpassuarni inunngortorpassuit kingunerisaannik inuiaqatigiinni ajornartorsiutit landsrådimi kalaallit politikeriisa sammisarpaat.

Naartunaveersaatit pillugit siunnersuineq paasissutissiinerlu pingaartinnerulerneqartariaqarneranik Danmarkimiit oqariartuutaasoq isumaqataaffigaat.

Spiralerpiarli oqallisigisassatut ilanngunneqanngisaannarpoq, oqaaserlu "siunnersuineq" qitiunerpaasussanngorpoq.

Sivitsunngitsoq spiralilersuineq iluatsilluarpoq.

"Naartunaveersaatinik pillugit siunnersuutit“ annertusineqarneraniit ukiut pingasut qaangiutinngitsut, niviarsiaqqat arnallu meerartaarsinnaasut affaat spiralilersorneqareersimapput.

Spiralilersuineq pillugu suliaq qanoq kinguneqarnersoq, nakorsallu atorfilillu qanoq iliorsimanersut paasiniarlugu, spiralilersuineq pillugu misissuisut paasissutissanik qanganisanik aallerfigisimasaat KNR-ip misissorpai.

Oqaluttuaq ima suliarineqarpoq

Spiralilersuisimanermut tunngatillugu qulaajaaneq 347-nik qupperneqarpoq eqikkaanernik inerniliussanillu arlaliusunik imaqarluni.

Qulaajaanerulli iluaniipput oqaluttuarpassuit, nakorsat, atorfilittat politikerillu spiralilersuinerup qanoq aallartitsissimaneranut tikkuussisunik.

Nangeqattaartuliami matumani, spiralilersuisimanermut tunngatillugu qulaajaanermiit oqaluttuanik, Kalaallit Nunaat Danmarkillu akornanni mamianartuliat annerpaat ilaannut aqqutissiuisuusunik kiisalu arnanut niviarsiaqqanullu tuusindilikkuutaanut kinguneqartitsisumik, KNR-i saqqummiussissaaq.

Spiralilersuisimaneq pillugu qulaajaanermi paasissutissat qangarnisat saqqummertut, allaaserisani tunngaviupput.

Qulaajaanermi misissuisut paasissutissanik qangarnisanik aallerfitik aallaavigalugit nammineerlutik inerniliussaqarput, paasissutissallu suut ilanngunneqassanersut
ilanngunneqassannginnersullu aamma nammineerlutik aalajangernikuuaat.

KNR-ip qulaajaanermi misissuisut suleriaasaat ilisimasaqarfiginngilaa, qulaajaanerli 1960-imiit 1991-ip tungaanut spiralilersuisarsimanermut tunngatillugu misissuinerit
tutsuiginarnerpaartarivaat, taamaattumik qulaajaanermi inerniliussat allaaseriniarpagut.

Allisiguk

Amerikamiut pisoorsuartai

Qanorli ingerlasoqarsimanera paasiniarlugu, piffissami kingumut 1952-imut qiviassaagut tassaniippullu angutit marluk nunarsuarmi pisuujunerpaat ilaat.

Kattuffik The Population Council, John D. Rockefeller Henry Fordimiillu aningaasaliiffigineqarluni tunngavilerneqarpoq.

Siunertaavorlu: Nunani inerisagassani inuttaasut amerliartupiloorneranik killilersuinissaq.

Inuit amerliartupallannerat sukkavallaarpat, inuillu nerisaqarniarnerup, atortorissaaruteqarniarnerup allatigullu pissaqarniarnerup tungaatigut assigiimmik atuisussaallutik, tamanna inuiaqatigiinni ajornartorsiortitsinissaa inuuniarnermilu atukkat ajornerulerunissaat aningaasaqarnikkullu ineriartornerup kinguariartornissaa eqqarsaataavoq.

Naartunaveersaatinik ilisimatusarneq, nunarsuaq tamakkerlugu nakorsaniit naalakkersuisunut, aningaasalersorneqarpoq.

Nalunaarut qanoq oqaasertaqarpa

Nalunaarusiaq ima qulequtaqarpoq: Piffissami 1960-imiit 1991-i ilanngullugu Kalaallit Nunaanni naartunaveersaatinik atuisitsinermi suleriaaserineqarsimasoq pillugu suliamut attuumassuteqanngitsunit qulaajaaneq
Nalunaarusiami nunatsinni 1960-imit 1991-imut naartunaveersaasersuineq misissuiffigineqarpoq.
Nalunaarusiami arnat 354-it oqaluttuaat aallaavigineqarput, pisimasunullu 488-inut tunngassuteqarlutik. Taakkunannga 410-t spiralilersuinermut tunngassuteqarput.
Pisimasuni taamaallaat 47-t akuersissuteqarsimapput. Pisimasulli sinnerini ersarissumik akuersissuteqartoqarsimanngilaq imaluunniit akuersissuteqarneq pillugu paasissutissaqanngilaq.
Arnat pisimasunik oqaluttuartut 12-it 37-illu akornanni ukioqarnerminni naartunaveersaaserneqarsimapput.
Niviarsiaqqat 18-it inorlugit ukioqartut katillugit 185-it taakku ilagaat.
Arnanit oqaluttuartunit 354-init 64-it meerartaarsimanatik paasissutissiissutigaat. Taakku spirali imaluunniit Depo-Provera pissutaasutut oqaatigaat. Tassa arnat tallimaagaangata ataaseq meerartaarsimanngitsoq assigaa.
Nalunaarusiaq naapertorlugu arnat qanorpiaq amerlatigisut spiralilerneqarsimanerat ilisimaneqanngilaq.
1970-ikkut naalernerani nunatsinni arnat 4.070-it spiralilerneqarsimapput.

Allisiguk

Inuiaqatigiit amerliartornerannik killilersuiniarnermiit ilaqutariinnut pilersaarusiornermut

1952-imiiginnassaagut. Peqatigiiffik assingusumik ukioq taanna pilersitsisoqarpoq, taannalu Kalaallit Nunaanni pingaarutilimmik inissisimalerpoq.

International Planned Parenthood Federation (IPPF) taaguutaavoq. Inuiaqatigiit amerliartorneranik killilersuiniarneq oqaluuseriunnaarlugu, ilaqutariinnut pilersaarusiorneq ukkatarineqalerpoq.

Aamma atuarukNaja Lyberth arnallu spirali pillugu suliami eqqugaasimasut ukiorpassuit qaangiutereersut utoqqatserfigineqartut

Naalakkersuisooqatigiit piunnaarlugit anaanaasut ukkatarineqalerput.
Naartunaveersaatinik atuisinnaaneq ilisimasaqarnerlu iluaqutigalugit, anaanaasut ilaqutariit iluanni qassinik meeraqarnissaminnik namminneq aalajangiisinnaalernissaannik ikiorniarlugit peqatigiiffik pilersinneqarpoq.

Ilaqutariinnik pilersaarusiornerup inuit pisinnaatitaaffiisa ilaattut ilanngunnissaa, „silarsuarmi inuit oqimaaqatigiissaarnissaat, pilluarneq, siuariarneq eqqissinerlu“ qulakkeerniarlugu, IPPF-imiit siunertaavoq.

IPPF-ip inuit amerlassusaat qanoq ukkataritigigaat aamma tassuuna erseqqippoq.

Isumaliutersuumulli tassunga amerikamiut pisuut kisimik tapersersuisuunngillat. Inuiaat amerliartornerat killilersimaarniarneqarnissaa FN-imit aamma ukkatarineqarpoq.

FN-imiit taperserneqarneq

Maanna ukiut nikerarfigilaalerpagut. FN-imi 1953-imi inuiaat amerlassusaat ukkatarilerpaat.

Inuiaat amerlippata aningaasaqarniarnerup isumaginninniarnerullu tungaatigut kingunissat, nalunaarusiami ukiumi tassanngaanneersumi FN-imit taakkartorneqarput.

Ukiorlu ataafq qaangiummat -1954-imi - FN Rom-imi ataatsimiisitsivoq. Nunani ineriartortitassani innuttaasut amerliartornerisa killilerneqarnissaat amerikarmiut inuiaat pillugit immikkut ilisimasalinniit taamani eqqartorneqarput.

Tassanilu Kalallit Nunaanni innuttaasut amerliartornerisa killilernissaat pimoorullugu anguniarneqalerpoq.

Aamma atuaruk Nunatsinnut ministeriusimasoq: Spiralit politikerinit eqqaaneqanngisaannarsimapput

1957-imimi IPPF-ip inuiaqatigiit amerliartornerannik killiliiniarnera Danmarkimi aamma atuutilerpoq, tassanilu peqatigiiffik Foreningen for Familieplanlægning pilersinneqarpoq. Peqatigiiffik Sex og Samfund-imik ullumikkut taaguuteqarpoq.

Danmarkimi peqatigiiffik Kalaallit Nunaannut tunngasunut ministereqarfimmit ukioq ataaseq qaangiutinngitsoq tapersersorneqalerpoq.

Maanna taakku suliaat Kalaallit Nunaannut siaruariartorsinnaanngorpoq.

“Spirali pillugu suliaq ima aallartippoq”-mi allaaserisat immikkoortuani tulliuttoq malinnaaffigiuk, tassani inuiaqatigiit amerliartornerannik killiliiniarneq nakorsanit qanoq eqqartorneqarsimanersoq kiisalu nakorsaanerup Mødrehjælpenimeersup spiralinik misileraanissaminut qanoq toqqarneqarneqarsimanera sammissavagut.

Illit isummat pingaartittaqaarput. Nutaarsiassaq pillugu isorisat nersualaarinerillu uani tikilluaqquagut.