Ilisarititsineq: Kalaallit angalariarlutik angerlaqqittarnissaat Dorthep neriuutigaa
Dorthe Hegelund Kjeldsen inuusuttuaraallunili Poorskimi qeqertarsiamukarnissani takorluugaraa.
Norskip ilisimasassarsiortup Thor Heyerdahlip atuakkiaa Aku-Aku - Påskeøens hemmelighed Dorthep atuarnikuuaa.
Qeqertami moai inuusaliat angisuut tupinnartut, nunap inoqqaavisa ukiut 500-t sinnerlugit matuma siorna ujaqqat ikuttagaat pillugit ilisimasassarsiortup allaatiginninnerata Dorthe soqutiginnilersippaa.
- Qanoq ilillutik nappartissimasinnaagamikkit? Oqimaatsupilussuupput maskiinaqanngikkallarneraniuvormi, taamani eqqarsarpoq.
Ukiorpassuit qaangiummata uinilu Jens Erik Kjeldsen nunarsuarmik kaajallaaniarlutik 2019-imi aalajangeramik, Sullualukkut tissiartaatiminnik angalasussanngoramik Poorskimi qeqertarsiaq Dorthep aamma eqqarsaatigaa.
Manerassuarmi qeqertami tikikkuminaatsumi ujaqqat inuusaliat tupinnartut immaqa angalanerminni aqqusaassavaat?
- Umiartortorpassuarnik naapitsivugut, Poorskimi qeqertarsiamukarnissaminnik takorluugaqartut. Poorskimi qeqertarsiarli qeqertaavoq – angallavissaanngingajattoq, taanna oqarpoq.
Ukiup aappaa avillugu umiartoreerlutik, angalanermi uani Poorskimi qeqertarsiap tikinnissaanut periarfissaqarnatik Dorthep takusinnaalerpaa.
- Sulili takorluugaraara.
Dorthe oqaluttuarujuujutigaluni iggavimmini Nuummiittumi issiavoq, Poorskimi qeqertarsiami nipilersoriaatsit kulturilu pillugit qinerlerfissiami qupperaavoq. Heyerdahlip atuakkiaa nerrivimmiippoq. Nungullarnikuuvoq aserfallalaarsimallunilu.
Tupinnartunuku soorlu Poorskimi qeqertarsiamiittut ujararujussuit, umiartornermillu nuannarisaqartuunerup aamma inunnik nutaanik naapitsineq, Dorthe angerlarsimaffini qimangaatsiarlugu angalajuartikkaa.
Inunnut allanut isumassarsiviulluarsinnaasoq. Dorthe Hegelund Kjeldsen atuagassiaq Arnanut -mi Arnatsialattut 2020-mi qinigaavoq, tamatumunngalu atatillugu atuagassiami aaqqissuisup ‘sapiitsuliortutut’ taavaa.
Naak Dorthe 73-inik ukioqaraluarluni nunarsuup takunissaanut angalanissamut kajumissuseqartuartarluni nunatsinnut angerlaqqittuaannarpoq.
Nalunngisarpassui taamaaqqajanngitsut.
- Kalaallit iluamik ingerlasut taamak amerlatigisut nunatsinniit aallartarneri uggornaqisoq isumaqarpunga, taanna oqarpoq.
Pineqartoq Danmarkimut nuussimasoq kingullermik oqartoqartoq tusaagamiuk, nikassaarpalulaarluni akivoq:
- ’Aamma illit?’, Dorthe oqaluttuarpoq.
- Qisuariaatinnut tupaallalaarpunga. Kisiannimi uggornarami aamma ’øv’, taanna oqarpoq.
Ukiut tallimat-arfinillit kingulliit Kalaallit Nunaanni inunngortut 900-t 1400-llu akornanni amerlatigisut, ukiumut nunatsinniit allamut nunasiartortarput.
Ikiliartornerup illuanut saannissaa Dorthep neriuutigaa. taassumami qitornami ernuttamilu inuiaqatigiinni pitsaasuni peroriartornissaat takorluugaraa.
- Nunatsinni inuunerissaarnerput arlaannik iliuuseqarnikkut takutittariaqarparput.Takutinnissaa pikkoriffiginerusariaqarparput – nuanniitsortai kisiisa isiginiarnagit qimarratiginagillu, taanna oqarpoq.
Imarsiortutut aalik
Immakkut angalaneq immakkullu angalarusunneq Dorthep kingornussaraa.
Paamiuni juulip ullaavani 1952-imi inunngorpoq. Arnaa angerlarsimaannartuuvoq angutaalu imarsiortuuvoq.
- Imaluunniit angallatip naalagaa, taamani 50’-ikkunni taamak taaneqartartut, Dorthe nassuiaavoq.
Angutaa KGH-p angallataannik imarsiortuuvoq, Dorthellu nuannaartorisorujussuuaa. Taamaakkaluartoq angummisut imarsiulernissani taamani takorluugarisimanngikkaluarpaa.
- Taamani inuiaqatigiinni arnat angutillu immikkoortinneqartorujussuupput. Angutit angutit suliassaannik suliaqartarput arnallu arnat suliassaannik. Angutaasimasuuguma imarsiortunngorsimassagunaraluarpunga. Tamanna qularnanngilluinnarpoq, taanna oqarpoq.
Atorfeqalernissamik takorluuineq imaluunniit takorluugaqannginneq, umiartorneq Dorthemut qatanngutaanullu arfinilinnut ulluinnaasa ilagaat pissusissamisoortoq. Ilaqutariit 16 fodsimik umiatsiaaraqarput. Taassuminnga piniariartarput, aalisariarlutik tupersimaariartorlutillu. Arnaata inunngorfiani Paamiut kujataatungaani nunaqarfik Ilivilaarsuk aasat tamaasa tikittarpaat.
- Iivilaarsuk meeraaninni paratiiseraara. Niuertarfeqanngilaq. Aalisakkeriveqarpoq, saarullinnik ullut tamaasa tunisisoqarsinnaalluni. Meerarpassuuvugut pinnguarujoortartut, taanna oqaluttuarpoq.
Dorthep Paamiuni peroriartornera eqqissisimanarpoq. Aanaava aataava, illoorai arnaa angutaa qatanngutailu – tamarmik qanittuararsuupput.
Dorthe 3. Klassiusoq aasaanerani Danmarkimut qallunaatut ilinniariartortinneqarnissaa 1962-imi aalajangiunneqarpoq. Dorthe tukumasuuvoq tamatumalu isumassarsiatsialaasoq ilinniartitsisui isumaqarput. Dorthep angajoqqaavi tamatumunnga akuersipput.
Danmarkimiittarneri arlalinngorput – meeraalluni kisianni aamma kingusinnerusukkut. Dorthep tamanna nuannarilluinnarsimavaa.
- Nuannarilluinnarpara. Atuarnera ingerlalluarpoq, ikinngutitaartorpunga Danmarkimiinnermalu ilaani traktorimik ingerlatsineq aamma ilinniarpara, taanna eqqaamasalersaarpoq.
Dorthep angutaa 40-liinissaminut qaammataannanngortoq, kræfteqarluni 1970-imi toqukkut qimaguppoq.
- Qatanngutigiit arfineq-marluuvugut, uangalu angajullersaavunga. Oqartoqanngikkaluartorluunniit anaanaasumik qatanngutinillu pilersueqataasussaaneq taamanikkut suli ileqquuvoq. Uangali allamik iliuuseqarusuppunga, taanna oqarpoq.
Taamanikkut Dorthe 18-inik ukioqarluni Danmarkimi højskolerusuppoq, taamaaliorporlu.
Salgelsemi højskolemi ukiut tallimat qaangiummata aallartippoq.
Tassani Ilivilaarsummut Danmarkimullu angalasarnerminit ungasinnerusumut angalanissamut isumassarsiat pilerput. Højskolemi atuartut allat Portugalimut juullisioriarsimanerminnik oqaluttuartut eqqaamavai.
- Nuannerunarpoq kisianni – ilinniartuuvungami, akissaqanngilanga, taamaattumik allat taamaaliortarput. Nammineq taamaaliorneq ajorpunga, taanna oqaluttuarpoq.
Dorthe, Jensi imarpissuillu
Dorthep uini Jens naapinnerata kingorna angalanissamut erinineq periarfissaalerpoq.
Oqaatsinik ilisimatusarluni ilinniarnermi ilaattut paasiniaalluni, aasaanerani naapisimaarfimmut tassani illoqarfik aamarsuarsiorfiusimasumi Qullissani Aasivimmut 1977-imi angalavoq.
- Kangerlussuarmiit avannarpasinnerusumut angalanikuunngisaannarpunga, silagissorujussuuvoq nuannerluinnarlunilu. Seqineq kaaviinnarpoq. Tassanilu Jensi siullerpaamik naapippara, taanna oqaluttuarpoq.
Sivitsunngitsoq aappassiariilerput, Danmarkimilu rådhusemi aappaaguani katipput, kingornatigut Dorthe ilinniartitsisutut atorfinimmat Aasiannut nuupput.
Paamiuni oqaluffimmi 1979-imi katittussanngorput. Aappariit aalisariut qisuk 21 fodsimik namminneerlutik iluarsartuussartik atorlugu pujorsiuteeqqamik nassarlutik Aasianniit kujammukaarput, katinnissaminnullu sapaatip-akunneranik kingusinaarlutik tikipput.
- Tamannali iluarsineqarpoq, taanna oqarpoq.
Jensilu anginermik angallatitaarnissartik ’90-ikkut aallartinnerini kissaatigaat. Nakorsat angallatikuat Sila ikinngutitik peqatigalugit pisiaraat iluarsarlugulu.
Angallat taanna atorlugu meeqqatik marluk ilagalugit Caribiemut 1996-imi angalapput – Kalaallit Nunaat qimallugu angalaneq isorartooq siullerpaaq.
Amerlasuuni siulleq.
Dorthep uiatalu angalanerini oqaluuserineqarnerpaat ilagigunagaat tassaavoq angallamminnik 2017-imiit 2019-imut nunarsuarmik kaajallaanerat.
Tissiartaatiminnik Kigdluanik nunarsuaq kaajallallugu ukiuni marlunni pingasuniluunniit angalanissaminnik pilersaaruteqarput. Angalanerat tamakkerlugu DR-imi isiginnaagassiani ’Peitersen og de store oceaner’-imi piviusulersaarusiarineqarpoq.
Angalanermi Sullualukkoornerat tamaviaarnerpaaffiuvoq – Kalaallit Nunaata kippasissuaniit Canadap avannaanut Alaska Sibiriellu akornanni Beringstrædet tikillugu isorartutigisoq. Kalaallit Nunaanneersup arnap kialluunniit nammineq angallatiminik angalaffiginikuunngisaa.
- Inuppassuit taakku 1700-kkunni ajunaarfigisaat eqqarsaatiginarput. Ilisimasassarsiornerpassuit, Dorthe oqarpoq.
Sullualukkoorneq Dorthemut Jensimullu ajornartorsiutitaqanngitsumik ulorianaateqanngitsumillu ingerlanngilaq.
Kigdlua Qeqertaaluup eqqaani sikkussaalluni aquutaajarmat ajornartorsiornerpaaffiit ilagaat.
- Qujanartumik aappaa aserorpat ikkuteriaannarmik Jensi sanareernikuugami. Tassani Jensi pikkoreqaaq, Dorthe oqaluttuarpoq.
Jensi aquummik aaqqinnerani sarfaatitinnerminni sikunik unguneqarput. Dorthe ulloq unnuarlu sinnilaarlugit sininngilaq. Qasuvoq. Dorthe piffissap ilaani angallatip siorngatungaanut periarluni avatangiisini qaqortuinnaasoq qimerluulerpaa.
- Ataatannut qinuvunga, taanna oqaluttuarpoq.
Nipaarutitsiarpoq.
- Allamik iliuusissaqanngilanga. Qaninnerpaaq ikiortigisinnaasatuara ataatagaasoq misigaanga, taanna oqarpoq.
Dorthe, Jensi angallallu sikuniit kiisami anillakaapput, Alaskap tungaanut Sullualuup illuatungaanut ingerlaarsinnaaleqqipput.
- Annakkuummernaqaaq, Dorthep eqqaamavaa.
Poorskimi qeqertarsiap isertugaatai
Sullualukkut nammineq angallammik kalaallini siullersaalluni angalaffigalugu Dorthemut sapiitsuliornerujussuuvoq.
Kisianni – Poorskimi qeqertarsiaq pillugu tupinnartut ujaqqanillu inuusaliarsuit Dorthep suli eqqarsaatigeqai.
Taava Jensi nunarsuarmik kaajallaaniarluni Poorskimi qeqertarsiap tikinnissaa anguniarlugu 2022-mi aallarpoq, soorunami Dorthe ilaassaaq.
Peqqissusaali taamanitulli ikkunnaarsimavoq. Dorthe uummammigut milikartoornerminik ukioq sioqqullugu suliaritippoq. Imminut paarisariaqalerpoq.
Taamaattumik Dorthep uini timmisartumik naapigiarpaa, angallammillu angalanerup sinnera ingerlaalerput, taamaalillutik Poorskimi qeqertarsiamut marluullutik tikissinnaanngorlutik.
- Silagissiussagutta iluatsitsissalluta ilisimavarput, aqqutaanili silarlussiorpugut. Taanna oqaluttuarpoq.
Qaffianerujorujussuaqarpoq, Dorthe eqqaamasalersaarpoq.
Apuuffissaminnut qanilliartortillutik silagissigaluttuinnarpoq. Qeqertap avannaatungaanut naggataani kisarput - Thor Heyerdahlip 1956-imi ilisimasassarsiorami sumiiffigisaani.
Dorthep Poorskimi qeqertarsiap assinga qaqippaa, sissarlu Anakenamik atilik tikkuarlugu.
- Tassanilu ullut qulit oqqisimaarpugut. Oqqisimaarluta, taanna oqaluttuarpoq.
Moai inuusaliarujussuit innermik anitsisartup ujaraanik qiperukkat, Dorthep inuusuttuaraallunili eqqarsaatigisarsimaqisai nunamiipput.
- Takuuk! Taakkua tamakkerlugit takunikuuakka, atuakkani nutaanngitsoq nungullarnikoq qupperaatigalugu, inuusaliarsuit assingi tikkuarlugit oqarpoq.
Dorthep qeqertami takorusutani tamaasa, ulluni taakkunani angallammiinnerminni takuai.
- Piviusorpalaanngeqaaq, taanna oqarpoq.
Aallarluni angerlaqqillunilu
Angalalluni nunat, inuit kulturillu allat naapinneri, Dorthe imminut nunarsuarlu pillugu ilikkagarpassuaqarpoq. Naak nunarput qimallugu kilometerit tuusintilippassuit umiartoraluarluni, inunnut aqqutaani naapitaminut immikkut attaveqarluni misigisarpoq.
Nunat soorlu Caribien, Fransk Polynesien aamma Canada erseqqissaatigai.
- Arlaannik akornatsinni, peqatigiinnissamut ilakkuminarlutillu ajornannginnerulersitsisumik attaveqarpugut, taanna oqarpoq.
Nunanut allanut atassuteqarnerulernerup saniatigut, angalasarnerit nunagisaminut allatut isiginnilersitsipput.
- Nunarsuarmi kalaallit ikittuinnaavugut. Kalaallit Nunaanneersuulluni oqaraanni amerlasoorpassuit tupaallaatigisarpaat – Kalaallit Nunaat inoqanngissorisaramikku. Sermersuaannaasorisaramikku, Dorthe oqaluttuarpoq.
- Aamma assammereeraluarluta assammeqqissinnaasarpaatigut, kalaallinik siullerpaamik naapitsinertik pissutigalugu.
Tamakkuupput Dorthep kalaaliunerminik tanngassimaartitsilernera, nunattalu paarilluarnissaanik kajungilersitsisut. Tamanna allanut sunniisinnaaneranik takorluugaraa.
- Kalaaliusugut nunatta oqaluttuarinissaa pikkoriffiginerusariaqarparput, nunattalu paarinissaanut peqataalluta, taanna oqarpoq.
Inuit nunaminniiginnarusunnissaat allamut nuunnatik, kinguaariit inuusunnerusut inuiaqatigiinnik pitsaasumik ineriartortitseqataanissaat neriuutigalugu tunaarai.
- Inuiaqatigiiulluarnissarput pikkoriffiginerusariaqarparput, taanna oqarpoq.
- Inuusuit nammineersinnaarujussuupput. Inuusuttunik paarlaasseqatigiilluni ilinniarnerit allallu aatsaat taamak amerlatigipput. Qaa Kalaallit Nunaat pillugu oqaluttuariartorniarlik. Kalaaliujartorlutik – kalaaliunertillu tanngassimaarutigalugu.
