Naatsorsueqqissaartarfik: Spiralilersuisoqarsimanera innuttaasut ullumikkut amerlassusaannut sunniuteqalaarpoq
1960-ikkunni 70-ikkunnilu spiralilersuisoqarnera nunatsinni ullumikkut sulisinnaasut amerlassusaannut ”killeqangaatsiartumik” sunniuteqarpoq.
Naatsorsueqqissaartarfimmi siunnersortit pisortaat, innuttaasut amerliartornerannut ineriartornermullu immikkut ilisimatusarsimasoq, Lars Pedersen Mimi Karlsenip (IA) KNR-imit apersorneqarnermini pilersuisinnaasut spitalilersuisoqarsimaneranit ikilisimasut nalunaaruteqareersorlu taama naliliivoq.
Tusarnaagassiaq Spiralkampagnen
Danskit oqartussaasui kalaallit amerliartoqqunagit spiralilersuinissaminnut inassuteqarsimasut, DR-ip ”Spiralkampagnen”-imik taallugu podcastimik tusarnaagassiliareqqammisaani erserpoq.
- 1966-ip 1975-illu akornanni kalaallit niviarsiaqqat arnallu tuusintilikkaat spiralilersinneqarput.
- 1966-ip 1970-illu akornanni spiralilersinneqartut 4.500-upput.
- Kalaallit Nunaanni arnat naartusinnaasut taamani 9000-upput.
- Aperineqaqqaaratik spiralilersinneqarsimasuni arlallit tarnikkut timikkullu kingunerlutsitserujussuarnerannik kinguneqartumik qinigassinneqarsimanngitsutut misigisimapput. Anniaatigalugulu kingunerluutigisimagaat arlallit oqarput.
- Niviarsiaqqanut ukiukitsunut, angajoqqaavi akuersiteqqaarnagit, spiralilersuineq danskit suliniuteqaleruttorneranni inatsisitigut akuerisaanngilaq.
- Taamaammat nakorsat naartunaveersaatinik niviarsiaqqanut 18-iliineqanngitsunut, angajoqqaavi akuersiteqqaarnagit, siunnersuisinnaalersillugit inatsit allanngortinneqarpoq. Tamanna nakorsat niviarsiaqqanut ukiukitsunut, angajoqqaavi akuersiteqqaarnagit, spiralileeqqusaanertut paasisimavaat.
Tusarfik: DR-podcast "Spiralkampagnen"
- Nalunngilarput massakkut utoqqalinersiuteqartussat amerlasoorujussuit. Kisitsillu amigaatigisartagarput tassaavoq, inuusuttut pilersuisussat ikittuararsuummata. Massakkut paasivarput sooq taamaattoqartoq. Tassalu avataaniit aalajangertoqarsimammat spiralilersuinikkut inunngortartut ikilisarneqassasut, Mimi Karlsen KNR-mit apersorneqarnermini oqarpoq.
Arnat agguaqatigiissillugu arfilinnik meerartaarnissartik 1960-ikkut naaneranni naatsorsuutigisinnaagaat Naatsorsueqqissaartarfimmit kisitsisit takutippaat. Ullumikkut agguaqatigiissillugu meeqqat marluinnaapput.
Naak spiralilersuisoqarsimanera kalaallit inuiaqatigiit amerliartornerannut ikilisaanissamik siunertaqarsimagaluartoq pissutsit allat ullumikkut sulisinnaasukinnermut sunniuteqarsimasut, Lars Pedersen naliliivoq:
- Kalaallit ukiuni kingullerni 30-ni agguaqatigiissillugu 250-it ukiumut nuuttarput. Amerlangaatsiarput. Tamatuma saniatigut arnat naartuersittut 1970-ikkut qiteqqunnerannit sulilu maannakkut amerlangaatsiartut takusinnaavarput. Nunatsinni inunngortunik naartuersinnerit amerlanerupput, Lars Pedersen oqarpoq.
Spiralilersuisoqarsimanera nunatsinni inuiaqatigiit ullumikkut amerliartornerannut qanoq sunniuteqartoq nalilerusuppiuk?
- Killeqangaatsiartumik. Spirali aaqqiissutissaviunngilaq. Arnat ilaannaat ajornartoornikkut kissaatigisaminnik meerartaarsinnaajunnaarsinnaajunnaarsimassasoraakka. Spiralit arnat kissaatiginngisamik naartuleratarnissaanut pinaveersaartitsissutaalluni qaqugukkut meerartaarusunnerannut pilersaarusiorsinnaatitsipput, siunnersortit pisortaat nangippoq.
AAMMA ATUARUK Pinngitsaaliissummik spiralilerneqarsimasoq: - Soorlu savinnik illissakkut kapoorneqarlunga
Spiralilersuisoqarsimanera DR-imit tusarnaagassiap danskit oqartussaasuisa Kalaallit Nunaanni innuttaasut amerliartornerannik ikilisaaniarlutik kalaallinik niviarsiaqqanik arnanillu 1960-ikkunni 70-ikkunnilu spiralilersuisimanerannik saqqummiussinerata kingorna oqallisaangaatsialerpoq.
Arnat arlallit akuersissuteqaratik spiralilerneqarsimanertik ukiorpassuit qaangiunneranni aatsaat paasisimallugu DR-imut KNR-imullu oqaatigaat. Arnattaaq arlallit spiralilerneqarsimanertik meerartaarsinnaajunnaassutigisimallugu oqaatigaat.
Misissuineq unammillernartoq
Lars Pedersenip oqarnera naapertorlugu spiralilersuisoqarsimanera nunatsinni ineriartortoqarneranut innuttaasullu amerliartornerannut qanoq sunniuteqarsimanerata misissornissaat ajornaatsuunngilaq.
Nunatsinni innuttaasoqassuseq
- 1961-imi innuttaasut 30.378-iupput, innuttaasullu amerliartornerat 4,1 procentiulluni.
- 1966-imi spiralilersuinerup aallartinnerani innuttaasut 35.132-upput, innuttaasullu amerliartornerat 1,2 procentiulluni.
- 1970-imi innuttaasut 38.914-iupput, amerliartornerannut 1,3 procentimiilluni.
- 1975-imi innuttaasut 39.979-iupput, innuttaasullu -0,3-mik ikiliartorlutik.
- 1975-imiit innuttaasut amerliartornerat 2 procentimit annerulinngilaq.
- 2021-mi innuttaasut 50.265-iupput, innuttaasullu amerliartornerat 0,3-miilluni.
Paasissutissarsiffik: Nunatsinni Naatsorsueqqissaartarfik
- Naatsorsuinermi inernerit qularnangaatsiassapput. Spiralilersuisoqarsimanera assersuutigalugu naartuersittoqartarneranut sanilliullugu qanoq sunniunneqarnera pillugu aamma arnat meerartaarsimanngitsut qanoq kissaateqarsimanerat pillugu ilisimasakippallaarpugut, Lars Pedersen oqarpoq, nangillunilu:
- Arnat 50-it sinnerlugit ukioqartut qanoq amerlatigisut meerartaarsimannginnerat kinguaariinnik tamanik misissuinikkut misissorsinnaassavarput. Kisianni CPR-imik nalunaarsuisarneq aatsaat 1973-imi atuutilerpoq, taamaammat naatsorsuinerit taakku aamma qularnermik ilaqassapput.
AAMMA ATUARUK Grønlandsministeriusimasoq kiserngoruttoq: Spiralilersuisoqarnera ilerasuutigisimasuugutsigu nipangiussimassagaluarparput
Spiralilersuisoqarsimanerata inuiaqatigiit ineriartornerannut qanoq sunniuteqarsimanerata naatsorsuinikkut misissorneqarsinnaanissaanut qanoq iliortoqassava?
- Siullermik, paasissutissanut amigaatigisatsinnut paassissutissanik allanik nassaarsinnaanerluta misissornissaa piffissamik atuiffiussaaq. Tamannalu suliamut tunngatillugu ajornartorsiutaasup tamaanik paasinninnissamut siammasinnerusumik misissuisoqarnissaa pisariaqassaaq.
Naalakkersuisut danskillu naalakkersuisuisa nunatta ineriartorneranut, inuiaqatigiinnut kalaallinut aamma nunatta Damarkillu akornanni pissutsinut malunniuteqartunik oqaluttuarisaanermi politikkikkut aalajangiinernik, pisunik allanillu atuumassuteqartunik ukkataqartunik qulaajaasoqarnissaa sapaatip akunnerata siuliani isumaqatigiissutigaat.
