Sudbury Illoqarfiup aatsitassarsiorfiup aserorteriffioriarluni iluarseqqinnera

Qaarsut qernertut naaffigineqanngitsut qaammatip qaavaniittutullusooq ittut, tatsit uumassuseqarfigineqanngitsut silaannarlu mingutsinneqarsimangaarami mamaa qarngup iluani malugineqarsinnaasoq. Tassaapput ukiuni qulikkuutaani arlalissuarni Sudburymi piviusumik atuuttut. Aatsitassarsiorneq ukiut 100-t matuma siornatigut aallartippoq – taamani avatangiisit mingutsitsinerlu oqallisaanngikkallarmata – unitsinneqartinnanilu nunap ilaani illoqarfik kaajallallugu 150 kilometerinik ungasissusilik tikillugu tatsit naasullu aserorlugit. Sudbury ullumikkut nunap ilagaa naggorissoq tatsit tarajoqanngitsut illoqarfimmiittut nunarsuarmi annersaannik innuttaasut mingoqanngitsumik imeqarfigisinnaasaannik sulereernerullu kingornatigut aalisarfigisinnaasaannik tasilik.

Nunatsinni aatsitassarsiornikkut atortussiorneq ineriartortinniarneqarpoq, massakkorpiarlu aatsitassarsiorfiit marluk ingerlatsiffigineqarlutik. Aatsitassanut naalakkersuisoqarfik sapaatip akunnerani kingullermi nalunaaruteqarpoq ukiup affaata ingerlanerani Tanbreezimik suliniuteqarneq akuersissutigineqassasoq naatsorsuutigalugu. Aamma taamatut Greenland Minerals and Energyp naatsorsuutigaa Kuannersuarni suliniutertik alloriarnerup tullianut ingerlaqqissinnaangajalissasoq. Taamaattumik KNR Canadami Sudburymut aallarpoq illoqarfiup aatsitassarsiorfiusup ajunngitsortaanik ajortortaanillu oqaluttuassarsiffiginiarlugu.  

- Sudburymeeqqaarama inuusuttunnguuvunga aasami atuanngiffeqarninni orpippassuarnik ikuallattunik qatsereqataasussaallunga. Ikinngutigalu biilerluta unnuarulersoq apuuppugut. Biilitsinni sinippugut ullaakkullu iteratta Sudburymik takusara siulleq tassaavoq qaarsut qernertut ataasinnguamilluunniit pilutanik ivikkallu naaninnguanik takusassaqanngitsut. Immitsinnut qissimippugut isumaliorlutalu, hajjaa, aasaq manna maaniikkusunngilanga.

Oqaluttuaq Bill Kellerip 68-inik ukiullip oqaluttuaraa, taannalu massakkut Laurentian Universitymi Northern Studies Dept. Of Biology Cooperative Freshwater Ecology Unit-imi (Uumassusilerinermi Imermillu Tarajoqanngitsumik Pinngortitami Pissuseqatigiinnermik Immikkoortortaqarfimmi) professoriuvoq.

Unnuk oqaluttuarisaa aasakkut 1969-imi pisimasuuvoq, massakkullu Sudburymi ukiuni 50-inngulersuni najugaqareerpoq. 

Assi © : Bill Keller

Pinngortitaq uannut pingaarutilerujussuuvoq. Aalisartarpunga piniariartarlungalu, ajornanngitsunnguuvoq qanittumilu taamaaliorsinnaallunga. Ilisimatuutut misissuisutut aamma sumiiffimmik pitsaanerusumik takorluuisinnaanngilanga. Sudburymi misilittaanernik pilersitsisariaqanngilagut. Misilittaanerit isigisinnaalluarpavut, Bill Keller oqaluttuarpoq.

- Aallaqqaataani qularaluarpunga, tamaaniinnera sivitsoriartortillugu pitsaaneruleraluttuinnarmat aalajangerpunga inersimasutut inuunera tamaat maaniinniarlunga. Tamannalu nuannaarutigaara, Bill Keller oqarpoq.

Aatsitassarsiornerup sunniineranut naleqqiullugu Sudburymi tatsit kuuillu qanoq innerisa misissornerinut sulinini tamaat atorsimavaa. Canada napillugu qimuttuitsut aqqutaat 1883-imi sananeqarmat nunap ilaani tassani nikkelimik kanngussammillu aatsitassat annertoqisut nassaarineqarput. Tassalu ingerlarsortoqalerluni. Avatangiisit inuillu eqqarsaatiginagit.

- Ajornartorsiutit ajoqusiinerillu ilarpassui takusakka sulilu Sudburymi ersitsut taamanikkornisanik aallaaveqarput. Aatsitassarsiornerup aallarteqqaarnerani periaatsit sakkortullutillu pitsaasuunngillat. Ajorluinnartunik iliortoqarpoq, taamanimi inuit massakkutut eqqarsarneq ajorput, Bill Keller oqarpoq.

Gassimik malussarneq nalinginnaasoq

Aallaqqaataani orpiit nunap ilaani tassani piiarneqarput ikumatitanilu ammaannartuni qisugineqartarlutik, taamaalillutillu saffiugassat ikumatillugit atortussiassartaat pissarsiarineqartarlutik. Taamaaliornikkut svovlimik (ikuallassaammik) aniatitsineq pinngortitamut siaruaappoq naasullu toquliortillugit. Naasuerummat nunap issortaa najummineerulluni sivinganernit sisoorpoq, ukiullu ingerlanerini nunap ilaa taanna qaarsuinnanngorluni, Sudburymi eqqaanilu tatsit 7000-it missaanniittut annertunerusumik annikinnerusumilluunniit sunnerneqarlutik. Bill Keller 1970-ikkunni illoqarfimmut nuummat aalisarneq timersornerlu aallunneqangaanngillat, taakkumi nammineq soqutigisarai.

- Maaniinninni ukiuni siullerni svovldioxip gassitaanik malussarneq nalinginnaasuuvoq. Anilluni sikkilertilluni tennisertilluniluunniit ilummut anersaaraanni akulikitsumik ikuallassaatip mamaa oqqami malugineqarsinnaasarpoq. Silami sammisaqarnissaq taamaalilluni kajungernarunnaartarpoq, oqaluttuarpoq.

Svovldioxid, peqqissuseq, naatsiiviit, biilit qalipaataasa ajoquserneqarneri inunnit isumakuluutigineqartarput. Ajoquserneqarnernut taamaattunut aatsitassarsiorfeqarfiit taarsiissuteqarnissaat anguniarlugu eqqartuutitinniarneqarneri sivisuumik nalinginnaasimavoq.

- Aatsitassarsiornerup kingunerisaanik ajoqusiisimanerit ilumoornerat isertuunneqanngilaq. Piffissaq ungasinnerusoq isigalugu ajornartorsiutit iluarsineqarnissaannut, taarsiulluguli aningaasatigut taarsiineq aatsitassarsiorfiit ajornartorsiutinut sukkasuumik qaangiiniassutigisarpaat, oqarpoq.

Pitsannguinerit aallartipput 

Bill Keller illoqarfimmut 1950-ikkunni nuummat siumut aallartoqarpoq. Illoqarfimmi kippasinnerusumi ukiuni arlalinni sulereerluni sulinerminut atatillugu Sudburymut nuuppoq. Naak Sudbury Bill Kellerimut nuannernerpaatut najugaqarfigissallugu pilerinanngikkaluartoq, taamaattunngoriartuaarpoq pingaartumik suliaa peqqutaalluni.

- Imaassinnaavoq pissutsit aallaqqaataaniilli iluaallannerisa takuneqarsinnaanerat, aamma sulinerma kingunerisaanik iluaallattoqarnermut peqataaneq maaniittualerninnut pissutaasut, Bill Keller oqarpoq.

Allannguineq siulleq tassaavoq inuiaqatigiit peqqinnissaata isumakuluutigineqarnera tunngavigalugu pujoorfissuup 1972-imi sananeqarnera. Silaannaap pitsaassusaa iluaallatsinniarlugu silaannaap aniatitap sukuluiaataanik pilerneqarpoq aamma mingutsitsineq illoqarfimmit ungasillisinniarlugu. Piffissami tassani paasineqarluni akuerineqarpoq ikuallassaat tatsinut, kuunnut uumassusilinnullu soorlu sullinernut aalisakkanullu taakkunaniittunut sunniuteqartoq. 

- Tatsini aalisarsinnaannginnertik inuit naammagittaalliuutigaat paaserusullugulu susoqarnersoq. Pissutsit misissornerini sivitsunngitsoq paasivarput tatsip seernarsisimanerata kingunerisaanik aalisakkat kinguaassiorsinnaajunnaarsimasut.

Piffissami tassani aamma Europami – pingaartumik Skandinaviami – suliffissuarnit mingutsitsineq maluginiarneqalerpoq. Sialuk seernartoq nalinginnaasumik oqaasiulerpoq, tamanillu soqutigineqalerluni. Allannguisoqarnissaa tamanit piumasarineqalerpoq. Maluginiarneqarnerup kinguneraa Sudburymi politikerit aatsitassarsiorneq pillugu sukannernerusunik inatsisiliormata, svovldioxidimik aniatitsinerup allatullu mingutsitsinerup killilerneqarnissaannik imalinnik. Bill Keller naapertorlugu ullumikkut aniatitsineq taamanikkut aniatitsinerup 10 procentiinnarilernikuuaa, qanorlu suli annikinnerulersinnissaa misissorneqarluni. 

Kikkut tamarmik peqataasut 

Ajornartorsiut pimoorunneqalermalli pitsanngorsaanerit sukkatsipput. 1950-ikkut qiteqqunneranni aningaasatigut nakkaattoorneqarmat aatsitassarsiorfinni sulisut amerlasuut suliffitik annaavaat. Kommunip suliniut Regreening Program  (Qorsunngorsaaqqinnermut pilersaarut) aallarnerpaa. Taamaaliornikkut naasut naaqqilernissaat anguniarneqarpoq. Aatsitassarsiornermi sulisuusimasut illoqarfiup avatangiisaani qattunerni orpinnik ivikkanillu ikkussuillutik suliffissaqalerput. Taanna inuiaqatigiit suliniutigaat, kikkut tamarmik kivitseqatigiiffiat, Bill Keller oqaluttuarpoq.

- Kikkut tamarmik peqataatinneqarput. Atuarfinniit eqimattat peqataapput, uanga peqataavunga eqimattat assigiinngitsorpassuit orpinnik ikkussueqataapput. Inuit isumakulukkamik qanoq iliuuseqarnissaminnut piareersimapput. Tamannalu iluatsilluaqaaq, oqaluttuarpoq.
Kommunip suliniutaata saniatigut naalakkersuisut malittarisassanik sukannersunik eqqussinerat, taakkulu malineqarnissaannik atuutsitsinissamik ingerlatsinerat iluarsiinermut peqqutaaqataapput. Aamma Bill Keller isumaqarpoq aatsitassarsiornermik ingerlatsisut akisussaaffimmik tigusinerat pinngortitamillu iluarseeqqinnissamut pisariaqartumik sulinerat nersornartuusoq.

- Avannaani inuit inuunermi annersaani maani najugaqarsimapput. Maani avatangiisit eriaginartuupput. Piniartartut, aalisartartut, sisorartartut qajariartartullu amerlaqaat. Imaassinnaavoq inuit avatangiisinik pingaartitsinerat suliniummut tunngaviusimasoq. Illoqarfissuarmi taamaassimanissaa qularnarpoq.  Illoqarfiup aqutsisui suliniummut innuttaasut ilanngunnissaannut kaammattuinerminnut, suliniutinillu inuit akuuffigisinnaasaannik pilersitsinerminnut nersorneqangaatsiartariaqarput, Bill Keller oqarpoq. 

Illoqarfik aatsitassarsiorfiunngitsoq takorloorsinnaanngikkaa

Sudburymi aatsitassarsiorneq annertoqisunik kinguneqarsimagaluartoq Bill Keller isumaqarpoq aatsitassarsiorneq illoqarfimmut pingaaruteqartoq, tassani kinguaariit tulleriiaartut aatsitassarsiornermik ingerlatsivimmi suliffissaqarsimapput. Illoqarfik aatsitassarsiorfiunngitsoq takorloorsinnanngilaa, Ontariomilu illoqarfissuaq uummaarissoq Sudbury ullumikkut aatsitassarsiorfiunngitsuusoq upperiuminaatsillugu.

- Pissutsit pitsaanerulernerat takullugu arajutsisassaanngilaq. Kisianni suli iluarsisassaqarpoq, oqaluttuarlu suli naaqqajanngilaq, kisianni isumaqarpunga imeq pillugu immikkut ilisimasallit amerlanerpaat maani sulisimasut – amerlaqaallu - sinnerlugit oqarsinnaallunga, suli aqqutissaq takigaluaqisoq taamaattoq tatsit eqqatsinniittut 1970-ikkunni takoqqaarnerini qaquguluunniit iluatsinnissaannut qularnermut naleqqiullugu ilimagisatsinnit pitsaanerujussuanngorsimasut, Bill Keller naggasiivoq.